Musica Antiqua

Geplaatst op zondag 20 september 2009 @ 14:25 , 1506 keer bekeken

Een vrouw die muziek bestemd voor castraten zingt? Operadiva Cecilia Bartoli doet het op haar nieuwste cd Sacrificium. "Dat is niet vanzelfsprekend. Het is zoals een vrouw die deelneemt aan de mannenatletiek. Eigenlijk: wat ze bij de castraten weggesneden hebben, zou ik nodig hebben."

Cecilia Bartoli:
Het thema castraten is gewaagd. Net als de cover van de cd overigens. Maar dat heb ik zo gewild. Ik wilde geen glimlachend portretje op de hoes. Ik wilde tegelijkertijd schoonheid en wreedheid. Ik wilde choqueren omdat het verhaal choquant is.

Wanneer de laatste der grote diva"s, Cecilia Bartoli, een nieuwe cd uitbrengt, kijkt ze niet op een paleis meer of minder. Waren al aan de beurt: het Teatro Olimpico van Palladio in Vicenza, het paleis Schönbrunn in Wenen (met diner op de Gloriette), het Capitool in Rome (met uitzicht op het Forum), het kasteel van Fontainebleau, en dat zijn ze niet allemaal. Voor haar nieuwste trok ze naar Napels. Of juister: naar Caserta, waar de Reggia staat, het koninklijk paleis van de Bourbons, een soort achttiende-eeuws Versailles maar dan groter. Het paleis beschikt onder meer over een juweel van een barok theatertje, perfect vergelijkbaar met de plaatsen waar de Michael Jacksons van de achttiende eeuw hun grote triomfen vierden. Want dat is het buitensporige onderwerp van die cd: de kunst en het lijden van de castraten.

De volgende dag, nog beduusd van het nachtelijke diner (met dessert aan de fontein van Diana en Actaeon, drie kilometer verderop in de tuinen onder een grote kunstmatige waterval), zitten we met la Bartoli op een andere droomlocatie: het vaak gefilmde terras van hotel Excelsior in Napels, met zicht op de baai en de Vesuvius. De fantasiekostuums van de vorige avond - een musketierstenue, dat in de loop van de avond transformeert tot een barokke extravaganza met kuras, sleeprok en pauwenveren - hebben plaatsgemaakt voor een mouwloze jurk in muisgrijze chiffonzijde die Bartoli"s vrouwelijkheid voortreffelijk accentueert. Even openhartig is het gesprek, dat begint met de voor de hand liggende vraag:

waarom een cd over castraten? U bent toch een vrouw?
"Ik ben inderdaad een vrouw maar wel een nieuwsgierige vrouw. Ik had het repertoire van de castraten al eens aangeraakt op de cd Opera proibita. Die ging over het verbod dat op een bepaald moment in Rome bestond om vrouwen te laten zingen - een verbod dat uitgevaardigd was door de katholieke kerk. Uiteraard werden al hun rollen toen gezongen door castraten. Die lijn heb ik willen voortzetten, maar ik wilde deze keer doordringen tot de kern. Waar kwamen die grote castraten vandaan? Wie waren zij? Welke opera"s zongen zij en waarom? Men zegt altijd: alle wegen leiden naar Rome. In dit geval klopte dat niet. Vele wegen leidden ook naar Napels. De grootste school voor castraten was in Napels, met aan het hoofd de componist en zangleraar Nicolò Porpora.
"Uit zijn school kwamen - en ik noem enkel de eclatantste voorbeelden - Farinelli, Caffarelli, Porporino, Salimbeni, Appiani... Ik dacht dat het interessant zou zijn om niet alleen de muziek van die castraten te exploreren, maar ook de mechanismen te bekijken waarmee die grote kunst werd verkregen.

Wat moest men doen om die enkele grote sterren te produceren?
"Welnu, daarachter gaat een enorme tragedie schuil. Elk jaar werden vierduizend jongens gecastreerd om één Farinelli te verkrijgen. Duizenden kinderen uit arme families werden opgekocht! Dat was een hele business, de showbusiness van de achttiende eeuw. Nu hebben we grote castings voor tv of modellenshows, toen castreerden ze kinderen. Zoals altijd ligt extreme armoede aan de grondslag van zulke excessen.
"Het was een loterij. De ouders kregen wat geld voor hun kind, maar hun eigenlijke drijfveer was de hoop dat hun kind als beroemde zanger heel rijk zou worden en hen uit de armoede zou halen. Waarom heet deze cd Sacrificium (Latijn voor "offer")? Het offer was niet Farinelli, het waren de duizenden anderen, die geen grote carrière maakten."

Waar kwamen die dan terecht?
"Wie geluk had, in een kerkkoor. Daar heb je ze weer, de kerk. In theorie had ze de castratie verboden, maar ze realiseerde zich ook dat de castraten de betere zangers waren... Die jongens begonnen namelijk heel vroeg met hun opleiding, vaak al op zeven, acht jaar. Dat gaf hen een grote carrièrevoorsprong op vrouwen, die doorgaans later begonnen, rond dertien jaar. Die kinderen werden ook al op zeer jonge leeftijd gemanipuleerd. In de scholen liepen niet enkel leraren rond maar ook managers en impresario"s. Zeven, acht jaar later, dus op hun vijftiende, zestiende, stonden de beste castraten al op het toneel. De meisjes waren dan nog maar net begonnen met de studie.
"Wie geen geluk had, werd volledig uit de samenleving gestoten. Castraten mochten niet trouwen maar ook geen priester worden. Het enige wat hen overbleef, was zich te prostitueren.
Dat maakt dit project ongelooflijk actueel. In de achttiende eeuw waren ouders bereid hun kinderen te laten verminken. Is dat niet nog altijd zo? Denk aan de plastische chirurgie. Ouders die van hun kind een model willen maken zijn nog altijd tot veel bereid. Een jonge vrouw van 1 meter 80 mag niet meer wegen dan vijfendertig of veertig kilo. Dat is onmogelijk, maar iedereen accepteert anorectische modellen. Om mooi te zijn moeten je borsten een bepaalde vorm hebben, je oren recht staan, je moet overal botox spuiten. Puur voor de mode en het entertainment. Die waanzin van de esthetische chirurgie ligt niet zo heel ver van de castratie toen. Denk maar aan de arme Michael Jackson. Die man moet zichzelf gehaat hebben. Hij verafschuwde zijn neus. Hij liet zichzelf verminken voor een vermeend schoonheidsideaal. Is dat niet verschrikkelijk?"

Gelukkig doet men het niet massaal met kinderen.
"Wie zegt dat? Denk aan de vrouwenbesnijdenis in Afrika. Castratie is dan niet ver meer. Dat is trouwens een oude geschiedenis. Ook in het antieke Griekenland had je castraten. In al die dingen ligt ook een angst voor seksualiteit."

En aan de andere kant heb je die fantastische muziek. Moet je niet altijd iets opofferen om grote kunst te krijgen?
"Ja, maar de proporties liggen volstrekt anders. Een kunstenaar nu is een volwassene die zelf een keuze kan maken. Die kinderen konden niet kiezen. Daarenboven gaat het niet over eenzelfde soort offer. Nu gaat het veeleer over een vreemde mengeling van discipline en passie. Je houdt het niet vol als je niet gepassioneerd bent door iets. Maar tegelijk moet je in alles wat je doet discipline bewaren, jezelf onder controle houden. Het offer van een uitvoerende kunstenaar nu is het eeuwige reizen, de onmogelijkheid van een echte thuis. Dat is erg, maar niet vergelijkbaar met castratie."

Het is ook verschrikkelijk moeilijke muziek die u in dit programma zingt, vol vocale acrobatie. Hebt u in een concert geen angst dat het misloopt?
"In de aria"s van Porpora heb je effetti en affetti, verbijsterende effecten en ontroerende affecten. Bepaalde aria"s zijn vooral vuurwerk. Achter het amusement dat je daarin tentoonspreidt, gaan een ongelooflijke discipline en techniek schuil. Al wat gemakkelijk lijkt, is heel erg moeilijk. Anderzijds zijn er "pathetische" aria"s. Die zijn op een andere manier even moeilijk, omdat je je hele ziel daarin moet leggen. Je moet daar echt heel diep voor gaan. Daarbij denk ik dan: die castraten legden heel hun lijden, heel hun gemis in de gevoelens van zo"n aria. Het publiek moet totaal overweldigd geweest zijn door de innerlijke expressieve kracht van die diepgang. Dat gaat verder dan de woorden reiken, verder dan wat de verbeelding toelaat.
"Aan de andere kant heb je dan al die effetti die voortkomen uit de imitatie van de klanken van de natuur: de nachtegaal, de golven van de zeeಚ De castraten beeldden het allemaal uit.
"Een andere moeilijkheid is de ongelooflijke stemomvang die deze aria"s vereisen. Zij gaan onwaarschijnlijk laag. De castraten hadden die lage noten. Hoe deden zij dat? We hebben nauwelijks een referentie over de stem van de castraten. We hebben enkele opnames van de laatste castraat in de Sixtijnse Kapel, Alessandro Moreschi, en dat is het. De stem van Moreschi lijkt meer op een vrouwenstem dan op een countertenor. En hij heeft die grote omvang. Zij zongen dat allemaal, maar ze hadden wel een enorme longomvang..."

Die u niet hebt. Hoe lost u dat dan op?
"Met veel pompen. (schatert) Je moet een buitengewone fysiek hebben, en een perfecte ademcontrole. Je hebt elk greintje adem nodig. Als je even loslaat, ben je verloren. En toch gaat het over muziek, niet over gymnastiek. Je moet dus ook emotie toelaten. Dat alles moet je kunnen versmelten. Dat is niet vanzelfsprekend. Met dit project ben ik echt aan mijn limieten. Het is zoals een vrouw die deelneemt aan de mannenatletiek. Eigenlijk: wat ze bij de castraten weggesneden hebben, zou ik nodig hebben. Sorry als ik een beetje brutaal ben, maar het is wel waar."

Het blijft een erg dubbelzinnig gegeven.
"Daarbij is het element vermomming belangrijk. De castraten waren op het toneel helden en vorsten maar ook vorstinnen. Het publiek zag een enigszins verwijfde jonge man op het toneel, verkleed als prinses. Dat zou zelfs nu nog fascinerend zijn. Toch kun je het nu niet zo maar herhalen. Ik ben een vrouw; daar ligt dus een hele portie ironie in. De muziek neem ik heel ernstig, maar de rest met een korrel zout. Ook met die vermomming, de travestie, de androgynie moet je spelen. Spelvreugde staat centraal.
"Ik weet wel, het thema is gewaagd. Net als de cover van de cd overigens. Maar dat heb ik zo gewild. Ik wilde geen glimlachend portretje op de hoes. Ik wilde tegelijkertijd schoonheid en wreedheid. Ik wilde choqueren omdat het verhaal choquant is. Het idee is gekomen van de rollen die de castraten zongen. Dat waren heroïsche rollen, zoals Julius Caesar. Dus ben ik gaan kijken bij Romeinse en Griekse standbeelden. En dan hebben we een mannelijk lichaam met een vrouwelijk hoofd genomen. Ik was ook gechoqueerd door het resultaat. Maar ik wilde een sterk idee."

Het lijkt erop dat u grenzen wil overschrijden omdat het onderwerp de perken te buiten gaat.
"Eigenaardig genoeg heb ik als vrouw minder moeilijkheden om dat thema te lijf te gaan. De grote countertenoren hebben heel veel gedaan voor dit repertoire, maar ze behielden altijd een zekere schroom: zij waren toch geen castraten! Als vrouw is dat niet mijn probleem. Ik heb meer afstand."

De cd Sacrificium (een luxe-editie met een hardcoverlexicon van 108 bladzijden over de castraten en een bonus-cd met drie beroemde aria"s als toetje) ligt op 2 oktober in de winkel en is dan ook beschikbaar als download bij Decca en Apple iTunes.

www.deccaclassics.com,  
www.ceciliabartolionline.com.

Cecilia op YouTube

Bartoli: "Om mooi te zijn moeten je borsten een bepaalde vorm hebben, je oren recht staan, je moet overal botox spuiten. Puur voor de mode en het entertainment. Die waanzin ligt niet zo heel ver van de castratie toen. Denk aan die arme Michael Jackson."

Bron: Stephan Moens; De Morgen (www.demorgen.be),