Musica Antiqua

Geplaatst op zaterdag 10 september 2005 @ 21:47 , 1009 keer bekeken

Opera was verboden en vrouwen mochten niet op het toneel staan. In het begin van de achttiende eeuw had de Kerk Rome in een ijzeren vuistgreep. En toch waren er kardinalen die van opera hielden. Daarom schreef men oratoria, die werden gezongen door castraten.

De mezzosopraan Cecilia Bartoli heeft er voor haar nieuwe cd ,,Opera proibita" een paar van onder het stof gehaald. Als vanouds met een adembenemend resultaat.

HET water van de Trevi-fontein in Rome stroomt naar beneden langs de barokke beelden. Een vrouw in een zwarte jurk staat er middenin. Het zou Anita Ekberg kunnen zijn, de filmdiva die wereldberoemd werd door haar optreden in Fellini's La dolce vita . Maar de dame in kwestie heeft geen hoogblond haar, wel zwartbruin. Niet de filmdiva, maar de operadiva Cecilia Bartoli siert de foto op de voorkant van de cd.

Deze Romeinse van geboorte, die haar hart verpand heeft aan haar warmbloedige moederstad, heeft een nieuwe cd opgenomen met castraataria's uit vroeg-achttiende-eeuwse oratoria van Alessandro Scarlatti, Antonio Caldara en Georg Friedrich Händel. Het zijn allemaal werken die zijn ontstaan in een tijd dat het in Rome verboden was om een opera uit te voeren. Evenmin was het vrouwen toegestaan om op het toneel te zingen. Er werden om die reden veel oratoria met veel castraatpartijen geschreven.

Opera proibita (Verboden opera ) is de titel van Bartoli's nieuwe cd. De mezzosopraan schittert als vanouds in deze onbekende muziek, waarbij bravourearia's en meer introspectieve zangkunst elkaar afwisselen. De virtuoze toverkunsten die Bartoli eerder met onbekende aria's van Vivaldi, Gluck en Salieri vertoonde, vinden op deze cd een adembenemend vervolg.

- Voelt u zichzelf een volbloed Romeinse?

Ja. Rome is een barokke stad, maar dat niet alleen. Je vindt er bijvoorbeeld ook de Romeinse fora. De energie, het licht, de mensen... het lijkt allemaal theatraal te zijn. Men probeert er van het leven te genieten. We leven niet om te werken, maar juist omgekeerd, we werken om te leven.

- Waar komt de titel Opera proibita eigenlijk vandaan?

Toen de opera werd verboden in Rome, ontstond het oratorium. Het Vaticaan had twee redenen voor het verbod. De eerste was vanwege een aardbeving die geen slachtoffers had gemaakt. Om God te danken werd alle entertainment afgeschaft. Er was ook een officieuze reden. Het Vaticaan was niet gelukkig met wat er zich in de operahuizen allemaal afspeelde. Zij konden geen grip krijgen op alle persoonlijke en politieke intriges. Daarom werd hij verboden.

Opvallend is dat er binnen het Vaticaan een conflict heerste. Kardinalen als Ottoboni en Pamphili hielden enorm van opera en zochten naar manieren om de muziek te laten overleven, om de begaafde componisten aan werk te helpen. Zo ontstonden de geestelijke, allegorische en bijbelse teksten die wel op muziek mochten worden gezet. Die composities waren nog steeds zo sensueel en theatraal als operamuziek. De structuur met aria's en recitatieven is dezelfde, alleen zijn de oratoria veel korter.

- Is het niet gevaarlijk om u te identificeren met een icoon als Fellini's La dolce vita ? Eigenlijk is het alleen de stad Rome die de film en de muziek met elkaar verbindt.

We zochten naar een moderne parallel die de situatie in Rome kon verduidelijken. In de jaren 1950 accepteerde het Vaticaan, en in het bijzonder paus Pius XII, geen enkel nachtleven in Rome. 's Nachts was het echt een dode stad. Toen hij in 1958 stierf, vond er een soort explosie plaats, een carnaval barstte los. Dat was ook de tijd dat Fellini zijn film La dolce vita maakte.

Toen het Vaticaan de film zag, wilde men die vanwege zijn vermeende immoraliteit en antikatholicisme verbieden. Maar dat was een misverstand, want Fellini was zelf katholiek. Sommige kardinalen zagen de film, en begrepen hem wel. Zij vonden dat hij niet tegen het katholicisme en het Vaticaan bedoeld was.

Fellini wilde met zijn camera slechts de zwakheden, de oppervlakkigheid en de eenzaamheid van onze maatschappij laten zien. Dat vormde een prachtige parallel met de verboden opera. Bovendien is de Trevi-fontein een barokfontein. En wat betekent al dat water? Dat is de kunst, die niemand kan tegenhouden. Niemand kan ons kunstenaars stoppen.

- Hoe kwam u op het idee om juist deze oratoria te selecteren?

Twee jaar geleden zong ik onder leiding van de dirigent Marc Minkowski in Zürich in het oratorium Il Trionfo del tempo e del disinganno van Händel. Zelf zong ik de rol van Piacere, van Plezier - ik ben per slot van rekening Romeinse. Naast mij is er het karakter van de Schoonheid. Daartegenover staan de karakters van de Tijd en de Teleurstelling. Die laatsten overwinnen natuurlijk aan het slot, maar niet nadat het Plezier tot de laatste snik heeft gevochten met de Teleurstelling.

Na deze productie heb ik me afgevraagd welke componisten verder actief waren in Rome in de tijd dat de jonge Händel er arriveerde, begin achttiende eeuw. Toen ontdekte ik die hele wereld rond de verboden operamuziek. De partituren hebben we gevonden in Münster en Wenen, waar Caldara stierf. De composities van Händel zijn natuurlijk allemaal gepubliceerd. We werken in een team met musicologen en samen maken we de keuze.

- Die zeer afwisselend is.

Ja, en er is ook heel veel afwisseling in de instrumentatie. Soms moet de stem een trompet imiteren, zoals in Händels 'Disserratevi, o porte d'Averno' uit La resurrezione . Soms zing ik een duet met een hobo. De stem krijgt daardoor een grote puurheid in de melodieuze lijnen. Dat is fascinerend. Scarlatti's aria 'Che dolce simpatia' uit diens oratorium Il giardino di rose wordt begeleid door een piccolo. Dat is zo zoet en zo zuidelijk. De melodie blijft dagenlang in je hoofd rondtollen.

- Al die muziek is geschreven voor castraatstemmen

die allemaal als vrouwen moesten acteren. Dat wijst al op de dubbelzinnigheid van de situatie. Het is geestelijke muziek, maar in een van de oratoria van Caldara besluit een jong meisje om naar een klooster te gaan. Zij doet zich voor als priester, en niemand kent haar ware identiteit. Dan wordt een andere vrouw verliefd op deze zogenaamde Padre Eugenio. De priester moet deze liefde natuurlijk weigeren. Maar de muziek laat overduidelijk horen dat de verleiding wel heel erg groot is. Bedenk nu eens dat dit allemaal door mannen werd gezongen en gespeeld, dan wordt het nog perverser! Dat was de ambiguïteit.

- Is er ondanks alle overeenkomsten toch een verschil tussen opera- en oratoriumaria's?

In Händels oratoria is er niet echt een verschil, omdat hij de muziek op een opera-achtige manier gecomponeerd heeft. Luister maar naar de aria 'Lascia la spina' uit Il trionfo . Dezelfde melodie gebruikt hij later in zijn opera Rinaldo.

- Maar Scarlatti's ,,Mentre io godo in dolce oblio'' klinkt toch echt als een gebed?

Hmmm. Ja, er is een element van de natuur, van water te horen. De aria begint op een mysterieuze manier, wat de muziek een zekere sacraliteit verleent. Maar de tekst is een moment van extase. (Ze toont foto's van sculpturen van de beeldhouwer Bernini in Rome.) Kijk, dit is de gezegende Lodovica Albertoni in Rome. Bernini heeft hier een moment van extase uitgebeeld. Haar handen zijn dicht bij haar borsten, die ze heel zacht aanraakt. Het gezicht is in religieuze extase, maar tegelijkertijd is het sterk erotisch. Dit is exact waar ook deze muziek over gaat. In deze aria van Scarlatti probeer ik de extase te suggereren, maar tegelijk wil ik het mysterie in stand houden. La sacralità nella sensualità . Nu begrijpt u waarom Rome geen protestantse stad is.

- Is het geen ironie van de geschiedenis dat juist daar de paus zetelt?

Ja. En dan de nieuwe paus! Hij houdt van muziek. In Rome gaat het verhaal dat hij een groot klavecinist en pianist is. Zijn broer is koordirigent in Duitsland. De nieuwe paus zal zeker niet op het idee komen om muziek te verbieden.