Muziek in de Middeleeuwen 2: het Gregoriaans
Geplaatst op zaterdag 23 september 2006 @ 14:49 , 1772 keer bekeken
Tussen de jaren 0 en 600 zijn vele verschillende plaatselijke christelijke liturgieën ontstaan, waarvan we niet veel concreet weten. Wel is zeker dat waar het christendom verspreid wordt, de plaatselijke muziek ook een rol speelt in de ontwikkeling van de liturgische muziek. Dat betekent dus grote verschillen tussen de muziek in gebieden als bijvoorbeeld het huidige Italië, Frankrijk en aan de andere kant Libanon en Syrië.
Voor en tijdens de regeringsperiode van Karel de Grote is er een grote politieke en economische staat ontstaan: het Frankische keizerrijk. In de kunst spreken we van de Karolingische Renaissance. Het in stand houden van een rijk dat zich van het huidige Noord-Duitsland heeft uitgestrekt tot en met de Pyreneeën en een deel van Italië in het Zuiden en tot aan de Russische grens in het Oosten, vraagt om eenheid van bestuur, recht enz. Maar ook een grote mate van eenheid in religie en eredienst draagt bij aan orde en rust. Daar is dus voortvarend aan gewerkt.
Gregoriaans
Het christendom is het geloof, dat overal wordt verspreid en de liturgie is van de Latijnse kerk (Rome). De muziek ervan (de kerkelijke gezangen) wordt vanaf 850 Gregoriaans genoemd, omdat deze volgens de overlevering onder Paus Gregorius I (590-604) is geordend en vastgesteld. Ook legt deze paus het kerkelijk jaar vast en richt een professionele zangschool, de Schola Cantorum op.
Volgens een legende uit de negende eeuw was paus Gregorius de Grote namelijk de schepper van het hele gregoriaanse repertoire. Een duif zou Gregorius de gezangen in het oor gefluisterd hebben, waarna de heilige ze zingend dicteerde aan een achter een scherm gezeten schrijver. Nieuwsgierig geworden door de vele onderbrekingen in de voordracht van de paus besloot de schrijver een kijkje aan de andere kant van het scherm te nemen. Daar zag hij op de schouder van Gregorius de duif zitten (symbool van de Heilige Geest)
De oorsprong van het Gregoriaans ligt in de muziek van de Joodse synagoge. Daarom zijn als kenmerken uit de Joodse muziek te herkennen:
- het responsoriaal gezang (wisselzang tussen voorganger en koor)
- de psalmodie ( het reciteren op één toon met een kleine aanhef en slotcadens)
- het melismatisch zingen (meerdere tonen worden gezongen op één lettergreep).
Diatoniek (Kerktoonsoorten) en syllabische (één toon per lettergreep) gezangen wijzen op invloed van de Griekse muziek.
antifonaal gezang (wisselzang tussen koren) komt uit Syrië.
Het Gregoriaanse repertoire bestaat uit 3000 overgeleverde melodieën. De belangrijkste functie van het Gregoriaans was de geloofsgemeenschap in een stemming van vroomheid te brengen. De muziek stond dus volledig in dienst van het geloof.
Over hoe het Gregoriaans ritmisch moet worden uitgevoerd zijn de meningen verdeeld. Het is voldoende te weten, dat het ritme vrij is, dus niet gebonden aan vaste maatschema's. Uitvoering van het ritme wordt bepaald door de voordracht van de tekst.
Het notenschrift dat in de oudste handschriften voor het Gregoriaans wordt gebruikt, is het neumenschrift. Dit is het begin van muzieknotatie in de westerse muziek: de toonhoogte is bij benadering gegeven als een soort geheugensteun, de ritmische structuur is niet gegeven.
voorbeeld van neumenschrift
Tekens boven de tekst als geheugensteun bedoeld voor iets dat de zanger al kende(9e eeuw). De tekens geven alleen de melodische richting aan. Een volgende stap was dat de tekens tussen lijnen geplaatst werden (vanaf 10e eeuw)
voorbeeld van kwadraadnotatie
Daarna kregen de tekens een vaste vorm: de kwadraatnotatie. De noten werden verdeeld over 4 lijnen. Hiermee was de melodie heel nauwkeurig vast te leggen, niet het ritme. De vorm en de verschillende noten-combinaties gaven wel lang-kort verhoudingen aan. Dit is de notatie die tot op heden in het Gregoriaans wordt gebruikt.
Guido van Arezzo (995-1050)
Guido van Arezzo, een Italiaanse monnik, heeft een grote bijdrage aan de ontwikkeling van het notenschrift geleverd. Het was zijn idee om de tekens (neumen) op parallelle lijnen te zetten, zodat de tekens in feite voor noten stonden. Op deze manier kon hij de koorzangers die hij onder zijn hoede had nieuwe liederen laten zingen zonder dat ze deze eerst gehoord hadden.
Toen men eenmaal begonnen was muzieknoten op te schrijven, zodat de gezangen niet langer uit het hoofd geleerd hoefden te worden, moesten de koorknapen zich nieuwe vaardigheden eigen maken, zoals die van het lezen van muziek en het van blad zingen.
Tot de twaalfde eeuw is het Gregoriaans een muziek in ontwikkeling. Daarna treedt het verval in door nieuwe ontwikkelingen zoals meerstemmigheid en de ontwikkeling van muziek met een vaste maatindeling (ritmische verdelingen in tweeën en drieën).
Wat blijft zijn vele liturgische teksten waaronder de mis als basis voor nieuwe composities. In de RK Kerk behoort de mis tot de dagelijkse liturgie.
De mis bestaat uit :
- het ordinarium, de zogenaamde vaste gezangen, de tekst van deze gezangen is iedere dag hetzelfde. Met name van de vaste gezangen van de mis, zoals Kyrie, Sanctus en Agnus Dei zijn van de Middeleeuwen tot nu vele meerstemmige zettingen gecomponeerd.
- het proprium, de iedere dag wisselende gezangen
Zoals is gebeurd met meerdere vormen van oude muziek, wordt ook het Gregoriaans in de negentiende eeuw 'herontdekt' en zijn alle Gregoriaanse gezangen opnieuw uitgegeven. Tot op de dag van vandaag wordt bestudeerd hoe het Gregoriaans (en veel andere "oude" muziek) uitgevoerd moet worden.
In principe wordt het Gregoriaans door mannen gezongen: in de RK Kerk bekleden vrouwen geen functies. Tot in de zestiger jaren van deze eeuw is dat zo geweest. Daarna is veel veranderd. Toch waren er sinds de vroegste Middeleeuwen naast kloosters met monniken ook kloosters met vrouwen (nonnen). Zij zongen in hun erediensten ook de kerkelijke gezangen en van een enkele vrouw is bekend dat zij een belangrijke bijdrage heeft geleverd aan de ontwikkeling van de muziek.
Meer info over het Gregoriaans:
Gregoriaans: het geluid van de stilte
Nederlandstalige site met veel bruikbare informatie.
www.muzieklokaal.nl
Ook Nederlandstalig en goed bruikbaar, veel geluidsvoorbeelden. Naast het Gregoriaans ook andere genres.
Welkom bij Clubs!
Kijk gerust verder op deze club en doe mee.
Of maak zelf een Clubs account aan: