Musica Antiqua

Bij uitgeverij Rubinstein verschenen twee opvallende luisterboeken. Eéntje over Bachs Matthäus Passie en eentje over Bachs Johannes Passie. Beide zijn geschreven en samengesteld door Bach kenner Govert Jan Bach, jawel, een ver familielid. Of ze goed zijn? Ze zijn uitmuntend, ze zijn formidabel!

Verrijking

Luisterboeken verrijken de luisterervaring door de luisteraar meer kennis en begrip bij te brengen. In dit geval van en voor de achtergrond en inhoud van Johann Sebastian Bachs beide geniale passies. Het doel van de luisterboeken de luisteraar met uitleg en muziekvoorbeelden wegwijs te maken in het ontstaan, inhoud en doel van deze prachtige en meeslepende Passies, is meer dan bereikt.

Grondige analyse

Govert Jan Bach (°1947) is naast Barend Schuurman Nederlands Bach specialist bij uitstek. Hij is daarenboven een ver familielid van Sebastian. Govert Jan heeft nl. met Vitus (Veit) Bach, de molenaar/bakker uit Wechmar in Thüringen en zoon van stamvader Hans Bach  gemeen, dat die in 1600 een zoon zou hebben gehad die ging varen bij de VOC en in Nederland bleef. Govert Jan wil met zijn Luisterboeken Bachs meesterlijke Passies doorgronden. Op heel toegankelijke, vertellende wijze gaat hij in op de ontstaansgeschiedenis, het wezen van de reformatie en barok, de historische achtergrond na de 30-jarige oorlog, de gelaagdheid van het stuk, de diverse tekstbronnen, de architectuur, de grote rol van de mystiek, de herontdekking in de 19de eeuw, de uitvoeringspraktijk, de meest recente musicologische vondsten, de hertalingen en heruitvoeringen, en in het geval van  de Matthäus Passion situeert hij het meesterwerk, gezien de vele, vele uitvoeringen in Nederland, terecht als een Nederlands cultuurmonument.

Troostend en helend Rechtbankendrama

De auteur vraagt zich af of de Johannes Passion soms het kleinere broertje is van de Matthäus Passion? Govert Jan Bach is duidelijk. Hij legt uit en laat in zijn nieuw luisterboek letterlijk horen dat daar geen sprake van is. De Johannes Passion ging aan de Matthäus Passion vooraf en was als het ware diens wegbereider, zo lezen en horen we. Met minder middelen dan in de Matthäus Passion weet Bach de kern van het verhaal van Johannes te raken en te toonzetten. Door het verhaal van Johannes duurt deze muziek wel een uur korter en is de toon minder beschouwend maar meer psychologisch van aard, schrijft Govert Jan. Dat resulteert in kortere maar wondermooie aria’s. In de felheid van de koren en in de diepgravende dialogen tussen Jezus en Pilatus, vertelt hij, ontpopt Bach zich als een waar genie. Het is zowel spannende muziek met het karakter van een rechtbankdrama als een troostende Passie met een helend effect op de luisteraar.

Johannes minder bekend dan Matthäus

Eerste belangrijk statement, Bachs Johannes Passion is veel, veel minder bekend dan Bachs Matthäus Passion. Hoe komt dat? Ten eerste is de Matthäus na Bachs tijd veel vaker uitgevoerd. Alleen al daarom is die veel bekender geworden. Het kenmerk van de Johannes Passion is de paradox. De muziek klinkt niet als een loflied en beantwoordde niet aan de verwachtingen van de Lutherse geloofsgemeenschap. In zijn voorgeschiedenis heeft Govert Jan het kort over de geschiedenis van de wijze van reciteren van de passieverhalen. Qua ontstaansgeschiedenis lezen we dat Bach in 1723, inmiddels 38 jaar oud en reeds voor de tweede keer gehuwd met Anna Magdalena, een zestien jaar jongere sopraan, van Köthen naar Leipzig vertrok en daar bijna wekelijks! een cantate componeerde. Hij gebruikte veel teksten en ideeën uit het evangelie volgens Johannes en binnen tien maanden na zijn aantreden als Thomascantor voltooide Bach, volgens Alfred Dürr in 1724, zijn eerste passie, de Johannes Passion. Nog nooit had iemand passiemuziek geschreven van zo’n lengte, zo’n heftigheid en zo’n muzikale en psychologische diepgang, vertelt en schrijft Govert Jan terecht.

Triomf op de rechtsgang

Het Johannes evangelie is een afwijkend evangelie. Matthäus schetst ruimte voor angst en twijfel, de toon van Johannes is directer en rationeler. Specifiek literaire momenten werden in de Johannes Passion door Bach nauwkeurig getoonzet. De Johannes Passion betekent dat de kruising van Jezus de overwinning op de dood betekent. Aan zondebesef of boetedoening wordt minder aandacht besteed. Bach leidt diens evangelie meer in de richting van smart en schuldbesef, zo vernemen we. Het sterkste muzikaal accent krijgt de rechtsgang van Jezus, met name als hij voor Pilatus staat. Bach weet dit rechtbankdrama indringend weer te geven in groepskoren. In het slotkoor horen we een soort requiem met een slotkoraal eerder in een sfeer van triomf dan in de sfeer van rouw en tranen.

Bachs preek

Een belangrijk hoofdstuk gaf Govert Jan de titel Bachs preek in noten. Daarin schrijft hij dat in de aria’s de luisteraar persoonlijk wordt aangesproken. In het eerste deel, schrijft hij, staan de navolging van Christus, het verliezen van betekenisgeving en het wekken van het geweten centraal. In het tweede deel, vervolgt hij, richt Bach zich op de rechtsgang van Jezus met overrompelend indringende muziek ter identificatie met Jezus’ volharding in dat lijden en de overwinning op de dood. Na de laatste woorden van de stervende Jezus aan het kruis volgt de prachtige alt-aria ‘Es ist vollbracht’. In de adembenemend mooie slotaria ‘Zerfliess, mein Herze’ krijgt de ontsteltenis over de dood van de geliefde Jezus ontroerend gestalte.

Opvallende Architectuur

In de Johannes Passion volgt na het slotkoor ‘Ruht wohl’ nog een koraal ‘Lass dein lieb Engelein’. Waar de Matthäus in het tweede deel juist vertraagt, versnelt de Johannes Passion. Dit komt zegt Govert Jan, door de enorme intensiteit van de rechtszaak tegen Jezus waarin het volk zich steeds kwaadaardiger tegen Jezus en ook Pilatus opstelt. Het resulteert in een van de spannendste episoden uit de muziekgeschiedenis waarin het koraal ‘Durch dien Gefängnis’ als kernstuk fungeert. Deze architectuur is niet te horen, zegt Govert Jan, het is bij wijze van spreken, Augenmusik. De intense toonzetting van de rechtszaak onderbreekt Bach met een sereen arioso voor de bas en een zeer lange aria voor de tenor als episode van rust en inkeer.

Verschillende versies

In zijn hoofdstuk Vorm en versie heeft Govert Jan het over de verschillende versies. De Johannes Passion werd op Goede Vrijdag 1724 voor het eerst ten gehore gebracht. Maar daarna bracht Bach wijzigingen aan waardoor we nog drie andere versies hebben, nl. deze van 1725 en 1736 en een vierde uit 1749. Bach begon dan nog eens aan een nieuwe versie, maar die heeft hij door zijn blindheid en uiteindelijk overlijden niet kunnen afmaken.

Grote verschillen

De Johannes Passion werd drie jaar eerder dan de Matthäus Passion gecomponeerd en was de baanbrekende eersteling. Nog nooit was er in de muziekgeschiedenis een Passion gecomponeerd met zo’n lengte en gedreven dramatiek. Omdat tekst en Jezusbeeld uit het Johannesevangelie sterk afwijken van Matthäus, componeerde de tekstgevoelige Bach heel andere muziek voor zijn Johannes Passion. Hij componeerde muziek in een andere sfeer en met een andere impact. Zo is de tekst van het evangelie volgens Johannes veel korter dan die van Matthäus. Ook inhoudelijk zijn er grote verschillen. Waar Matthäus bijvoorbeeld de angst en de twijfel van Jezus beschrijft, voert Johannes een strijdbare en kordate Jezus op. De roep van het volk om de dood van Jezus wordt door Johannes confronterend beschreven en de handelingen die Jezus vlak voor zijn dood verricht komen bij hem sensationeler over dan bij de andere muzikale invulling.

Kritiek en onbegrip

In zijn hoofdstuk Ontvangst en heruitvoering lezen we dat de kerkenraad van Leipzig kritiek had op het theatrale van passie-uitvoeringen en dat de Piëtisten zich zelfs helemaal keerden tegen muziek in de kerk. In 1829 voerde Felix Mendelssohn in Berlijn de Matthäus Passion opnieuw uit. In 1833 voerde Carl Friedrich Rungenhagen met de Berlijnse Sing-Akademie de Johannes Passion opnieuw uit. Deze Passie werd echter door Philipp Spitta (1841-1894) die tussen 1873 en 1880 over Bach publiceerde, negatief beoordeeld. Hij noemde het werk zelfs inferieur aan de Matthäus Passion. Robert Schumann daarentegen prefereerde het werk  boven de Matthäus Passion. Hij voerde de Johannes Passion uit met groot koor en orkest in 1851. Willem Mengelberg heeft de Johannes Passion nooit uitgevoerd. De Amsterdamse Vrije Gemeente bracht van 1937 tot 1964 wel elk jaar op Goede Vrijdag een uitvoering onder leiding van Johannes Röntgen. In de jaren zeventig van de 20ste eeuw werd in Nederland de traditie ingesteld dat beide Bach-Passionen elkaar jaarlijks zouden afwisselen.

Een keur aan uitvoerders

Origineel is dat de verschillende muziekfragmenten uit de passies uit verschillende opnamen komen. Op die manier krijgt u een heel originele voorstelling van een groot deel van de bestaande discografie. Zo beluisteren we interpretaties door o.a. de English Baroque Soloists, het Collegium Vocale Gent, het Collegium Novum, La Petite Bande, het Ricercar consort, het Orchestra of the Age of Enlightment en de Academy of Ancient Music, o.l.v. dirigenten als Philippe Herreweghe, John Eliot Gardiner, Stephan Layton, Edward Higginbottom, Sigiswald Kuycken, Nikolaus Harnoncourt, Richard Egarr, Jos van Veldhoven, Frans Brüggen en Philippe Pierlot. Schitterend. Daarenboven zijn er ter verduidelijking en ter vergelijking composities opgenomen van Cypriaan de Rore, von Bruck, Schütz, Monteverdi en Reinhard Keiser. Het hoofdstuk over de heruitvoering wordt zelfs geïllustreerd met Schumanns arrangement van Es ist volbracht, met de Lambarena – Bach to Africa versie van Lasst uns den nicht zerteilen uit 1995 van Hughues de Courson (één van de oprichters in 1973 van de groep Malicorne), en met het heel bijzonder pizzicato arrangement van contrabassist Egon Kracht als begeleiding van de prachtige sopraan aria Zerflisse mein Herze, gezongen door Noortje Braat, die we ook kennen als violiste. Prachtig, perfect! De Luisterboeken zijn daarenboven voorzien van mooie kleurfoto’s en bevatten een bevattelijke verklarende woordenlijst en een inspirerende, tot verder lezen aansporende literatuurlijst. Bravo.

Hoogste waardering

Govert Jan Bachs Luisterboeken leiden tot meer kennis en beter begrip van tekst en muziek. Voorzien van talloze muziekvoorbeelden van nogmaals, uiteenlopende uitvoeringen, geeft hij aangenaam maar grondig tekst en uitleg bij twee van de mooiste religieuze composities ooit gecomponeerd. Een dergelijke uitvoerige, grondige en voor iedereen meer dan bevattelijke duiding met tekst, muziek en uitleg bij Bachs meesterwerken, werd nooit eerder gepubliceerd. Govert Jan Bachs levenslange liefde voor en studie en onderzoek naar het werk van Johann Sebastian Bach, verdient daarom de hoogste lof en waardering en hoogste onderscheiding. Deze Luisterboeken deelt u best met uw geliefde, uw familie, vrienden en vooral met uw kinderen en kleinkinderen. En het goeie nieuws is dat in november zijn Luisterboek over Bachs Weihnachtsoratorium verschijnt! En, omdat Govert Jan Bach als pastoraal psycholoog, naast Bach en Mozart, ook wel eens André Hazes opzette als therapie, wil ik de vergelijking tussen Bachs Matthäus Passion en Johannes Passion graag vatten in woorden uit het wellicht mooiste lied uit de geschiedenis van het legendarisch Nederlands Levenslied, Geef mij nu je angst, ik geef je er hoop voor terug. Met dank aan Sebastian en Govert Jan Bach en aan André. Su-subliem!

Govert Jan Bach
Johannes Passion van Johann Sebastian Bach - Een hoorcollege vol muziekfragmenten
Uitgeverij Rubinstein, boek + 2 cd’s, ISBN 9789047617532

Bron: www.klassiek-centraal.be, Michel Dutrieue, 07/09/15