Musica Antiqua

Ad De Keyzer schreef een indrukwekkende spiritueel-liturgische tekstanalyse van Bachs meesterwerk. Een boek dat u zeker niet aan u mag laten voorbij gaan.

Het symposium

Op vrijdag 6 februari 2015 was iedereen welkom in de Titus Brandsma Gedachteniskerk in Nijmegen waar een symposium plaatsvond over het nieuw boek van Ad de Keyzer Bachs grote Passie. Een spiritueel-liturgische benadering van de Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach. Er werden fragmenten uit Bachs Matthäus-Passion live uitgevoerd door Falco van Loon en Bas Ramselaar, op orgel begeleid door Henk van Zonneveld. Daarna volgde een toelichting door Ad de Keyzer en een forumgesprek. De bijeenkomst was georganiseerd door het Titus Brandsma Instituut met medewerking van uitgeverij Adveniat en gesteund door het Titus Brandsma Memorial. Auteur Ad de Keyzer (°1952) is als wetenschappelijk medewerker op het gebied van de liturgische spiritualiteit nl. verbonden aan het Nijmeegse Titus Brandsma Instituut.

De Matthäus-Passion werd al in Bachs tijd zijn 'Grote Passie' genoemd. Maar, waarom blijft dit meesterwerk mensen zo intens boeien, vraagt de auteur zich af? Lezend, luisterend en mediterend bespreekt hij naar eigen zeggen, de werking die Bachs meesterwerk heeft op het hart van de mens. Het lijvig boek is de vrucht van zo maar eventjes twintig jaar onderzoek. Het biedt nieuwe inzichten door de Matthäus Passion in de eerste plaats te beschouwen als een liturgisch werk, waarin de evangelie-verkondiging centraal staat.

De voorgeschiedenis

U zou het misschien niet denken maar danig veel boeken, specifiek over Bachs Mattheuspassie zijn er (nog) niet geschreven. Sedert 1939 zijn er wel meer dan veertig opnamen van gemaakt. Met de Duitse standaardwerken van Günther Jena, Emil Platen en Johann Michael Schmidt is de kous zo ongeveer af. Nederland heeft weliswaar een heel belangrijke traditie aangaande uitvoering van het meesterwerk en de laatste jaren dragen Nederlandse auteurs gretig hun steentje bij tot de Matthäus passion bibliografie.

Traditie in Nederland

Van de uitvoering in 1870 door Toonkunst Rotterdam o.l.v. Woldemar Bargiel tot Egon Krachts  alternatieve, instrumentale versie van 2002, de poëtische hertaling van de tekst door Ria Borkent en de opname vorig jaar door Peter Dijkstra, wordt de Mattheauspassie in Nederland jaarlijks op wel honderd plaatsen uitgevoerd, van grote concertzalen tot kleine parochiekerken. De sterke Matthäus-traditie in Nederland ontstond door Willem Mengelberg in Amsterdam en De Nederlandse Bachvereniging in Naarden. In Engeland was dat bv. door Vaughan Williams. Na de uitvoering o.l.v. Johannes Verhulst (1816-1891), die met Woldemar Bargiel en Friedrich Gernsheim (beiden directeurs van de Maatschappij tot Bevordering der Toonkunst in Rotterdam), verantwoordelijk was voor de Bach-Renaissance in  Nederland, voerde Willem Mengelberg voor het eerst met het Concertgebouworkest de Matthäus passie uit. In Amsterdam voert men daar sinds 1953 jaarlijks de Matthäus-Passion uit. Op Goede Vrijdag 1922 werd voor het eerst door de Nederlandsche Bachvereniging, de Matthäus-Passion in de Grote Kerk van Naarden uitgevoerd o.l.v. Johan Schoonderbeek. De opvoering in Naarden in het Gooi in de provincie Noord-Holland werd een traditie. De Matthäus Passion in Naarden o.l.v. Anthon van der Horst, Charles de Wolff lag mede aan de basis van de historische uitvoeringen op oude instrumenten. Door een breuk met de Nederlandse Bachvereniging begin jaren ’80 door het subsidiebeleid van de Rijksoverheid, startte Charles de Wolff de uitvoeringen met het Bachkoor Holland in de Pieterskerk in Leiden. Een derde stad werd daardoor belangrijk voor de Nederlandse uitvoeringen.

Over de Matthäus Passion

A. de Wal schreef in 1927 zijn kleine studie over het meesterwerk en Dr. Gerardus van der Leeuw, hoogleraar godsdienstwetenschap aan de Rijksuniversiteit van Groningen, schreef in 1937 zijn belangrijk boekje over Bachs Matthäus-Passion. Toen hij kort minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen was, gaf hij aan de dichter Jan Engelman de opdracht het Duits te vertalen in het Nederlands. In 1949 werd de Nederlandstalige versie van Bachs passie uitgevoerd in Haarlem. Bij ons bracht Lodewijk de Vocht reeds in 1926 in Antwerpen de Matthäus-Passion met zijn oratoriumkoor de Chorale Caecilia op Nederlandse tekst van priester-dichter Maurits Van Hoeck, vaste auteur van Dietsche Warande en Belfort. Andere Nederlandse uitgaven gewijd aan de Matthäus passie waren van Kees van Houten en van Hans Brandts Buys (De Passies van Johann Sebastian Bach. Leiden, 1950) en meer recent van O. de Moor, P. Jansen, Barend Schuurman, het luisterboek van Govert Jan Bach en Dramatiek in Bachs Mattheüs-Passion van Willem J. Ouweneel. In De geheimen van de Matthaus-Passion door de Nederlandse Bachvereniging, leest u bijdragen van onder meer Gustav Leonhardt, Jos van Veldhoven, Pieter Dirksen en Emile Wennekes en een inleiding door Paul Witteman.

Liturgisch-spirituele invalshoek

Het boek is uitgegeven door Adveniat, bij ons vertegenwoordigd door halewijn. Adveniat  is eind 2010 ontstaan uit de Katholieke Bijbelstichting en heeft als doel het bijbels geïnspireerd geloofsverhaal vanuit de katholieke traditie door te vertellen. De naam is trouwens ontleend aan de zinsnede uit het Onze Vader: adveniat regnum tuum - uw koninkrijk kome. Het boek is geschreven vanuit liturgisch-spirituele invalshoek en presenteert zo een nieuwe, nog niet eerder beschreven structuur van Bachs Matthäus-Passion. Bach heeft zijn Matthäus-Passion immers gecomponeerd om de rite van de voorlezing van het lijdensverhaal in de liturgie van Goede Vrijdag mogelijk te maken. In de Inleiding bespreekt de auteur de Matthäus-Passion als mysterie, als liturgie (liturgische ruimte) en als onderzoeksobject. De Matthäus-Passion biedt Geestelijke ruimte of zielsruimte waarin ‘geloof’, ‘transcendentie’ en ‘God’ hun plaats hebben zo schrijft de auteur. De Matthäus-Passion is een dialogisch gebeuren tussen Die Tochter Zion en Die Gläubigen, zo noemde Picander trouwens de twee dialogerende partners in de titel boven het openingskoor. Wat haar inhoud betreft is de passie een dialoog tussen het goddelijke Jij en het menselijke ik, zo lezen we. Het is daar bij goed ons ervan bewust te zijn, zo lezen we, dat de ervaringen van het menselijk ik, die theologisch gezien irrationeel zijn, vanuit een ander perspectief gezien, juist adequaat rationeel kunnen zijn. Bachs passie is een liturgisch-spirituele ervaring van ongrijpbare momenten over steun, troost, hoop, uitzicht, toekomst en licht.

Ervaring van een ongrijpbaar moment

Dit ongrijpbare moment dat een passief gebeuren is, is in die zin concreet dat het een ervaring is. Erkenning, een belangrijke invalshoek in het boek, is het besef van het menselijk tekort dat de mens zichzelf nooit kan omarmen in een gevoel van barmhartigheid. Het is de Erkenning van de Barmhartige, het is de voltrekking van de woorden uit de Schrift. Het boek wil geen interpretatie van Bachs muziek zijn en ook geen formele, muzikale of harmonische analyse. Het boek bestaat uit twee delen. Het eerste deel beschrijft een aantal momenten met de betrekking tot de achtergrond van Bachs Matthäus-Passion. In het tweede deel, een expositio, worden de 68 nummers uiteen gelegd in zevenentwintig fragmenten die systematisch  becommentarieerd worden. Bach heeft de Bijbeltekst van Matteüs nl. zelf in zevenentwintig fragmenten verdeeld. Daar tussendoor klinken de recitatieven, de aria’s en de koraalstrofen die Ad de Keyzer lezend, luisterend en mediterend bespreekt. Dit boek heeft het expliciet over de betekenis van de tekst. Het is immers tot stand gekomen binnen het spiritualiteitsonderzoek zoals dat sinds 1968 gestalte krijgt aan het Nijmeegse Titus Brandsma Instituut.

Betekenis van de tekst

Nederland heeft een traditie aangaande het diep willen begrijpen en beleven van de tekst. Ad De Keyzer heeft zich daarnaast ook nog eens gespiegeld aan Martin Petzold, de auteur van Zwischen Orthodoxie, Pietismus und Aufklärung – Überlegungen zum theologiegeschichtlichen Kontext Johann Sebastian Bachs en aan Kasper Jansen, de auteur van Tussen aarde en hemel, over geloof en ongeloof in de muziek. In de Inleiding vernemen we dat de Matthäus-Passion als mysterie, als liturgie en als onderzoeksobject wordt beschouwd. In het daarop volgend 1ste Deel Achtergronden van Bachs Matthäus-Passion, bespreekt Ad De Keyzer vervolgens historische aspecten als de auteurs, de twee concepten en de receptie. Als Liturgische en spirituele aspecten komen het libretto, de structuur, de klassieke vijfdelige indeling, het ritueel en de betekenis van Voltrekking aan bod. In de Vormaspecten bepreekt hij de zegging van de tekst, het accompagnato-recitatief, de aria en de koraalstrofe. In Aspecten van tekstvoltrekking gaat het dan over de woord-toonverhouding, de affectenleer, de parodie en de muzikale retorica bestaande uit melodische en harmonische stijlfiguren en melodische herhalingsfiguren. Heel interessant. Aspecten van de rolverdeling zijn de personen en de rollen in het libretto van Picander, het koor, de concertisten en de ruimtelijke ordening.

Integrale tekstanalyse

In het grote 2de Deel Expositio van Bachs Matthäus-Passion gaat het eerst uitvoerig over de vorm, inhoud en muziek van de twee opmerkelijke openingskoren, waarna de ganse compositie in detail wordt besproken. Verdeeld in zeven episoden bespreekt Ad De Keyzer vervolgens de Lijdensaankondiging, de zalving van Jezus en het plan van Judas, het Laatste avondmaal, In Getsemane (Hortus), het Verhoor door de hogepriester Kajafas (Pontifices), het Verhoor door de landvoogd Pontius Pilatus, Jezus’ kruisweg en kruisiging (Crux) en ten slotte Jezus’ begrafenis (Sepulchrum). Een heel interessante verklarende woordenlijst en een literatuurlijst besluiten het boek. De woordenlijst bevat o.a. heel wat namen van stijlfiguren en herhalingsfiguren waarvan u de betekenis best kent vooraleer u het hoofdstuk 4 leest. In dat hoofdstuk heeft Ad De Keyzer het in het kader van zijn uitleg over de tekstvoltrekking, nl. over die specifieke figuren. Warm aanbevolen.

Bachs grote Passie - Een spiritueel-liturgische benadering van de Matthäus-Passion van Johann Sebastian Bach
Ad de Keyzer
Adveniat/Halewijn, Baarn/Antwerpen - 475 blz. ISBN 978 94 9209 305 9

Website: Titus Brandsma Instituut

Bron: www.klassiek-centraal.be, Michel Dutrieue, 27/08/15