Musica Antiqua

 
Zoals Stephen Hawking complexe natuurkunde ontrafelde en Christopher Nolan in filmstijdreizenuitlegde, vertaalden renaissancecomponisten de grote mysteries van hun tijd. Het ensemble Graindelavoix wijdde er zijn jongste album aan. 
 
Sofie Taes, De Standaard, donderdag 7 november 2024
 
Vanaf de late middeleeuwen werd muziek door meer stemmen uitgevoerd, maar dat legde een serieuze hypotheek op de verstaanbaarheid van teksten – die zijn vaak nauwelijks te volgen. Dat was niet zo erg. De echte boodschap verstopten ze in de muziek zelf. Ze bouwden een labyrint uit klanken: een ruimte waarin het oor kon dwalen “voorbij de natuurlijke orde der dingen”, of in het Latijn Praeter rerum seriem. Het is ook de titel die componist Josquin des Prez aan een van zijn motetten gaf. Daarin maakte hij van de complexe theologie rond de goddelijke geboorte een zinderend spektakel met zes stemmen. Eerst worden muzikale motieven herhaald op steeds grotere afstand, dan schakelen de zangers naar turbo met snellere afwisselingen die elkaar steeds dichter op de hielen zitten. Sleutel tot het raadsel: de heilige geest, die de motor blijkt achter het mirakel.

"Nooit eerder had iemand het aangedurfd een sprankje goddelijkheid in de notenbalken te vangen"

Componisten ontwikkelden wel meer ingenieuze technieken om abstracte en ingewikkelde dingen in muziek te vangen. Zo plaatsten ze bekende melodieën in een verrassende context, zodat ze een nieuwe betekenis kregen. In Josquins Stabat mater duikt bijvoorbeeld een liefdeslied op over een “troosteloze vrouw”. Dat bracht de huilende Maria aan het kruis van haar zoon meteen een pak dichterbij voor de luisteraar die het lied herkende. In O Virgo virginum neemt de anonieme componist dan weer veel tijd voor weinig tekst. Door woorden en zinnen uit te rekken, drijft hij de raadselachtigheid ten top. Ook Jacob Obrecht was een meester in de kunst van betekenisvolle contrasten. In zijn Salve regina klinken bijvoorbeeld gregoriaanse melodieën als een onheilspellende gong door in de polyfonie. 
 
Branie en brio
 
Componisten als Johannes Ockeghem gingen nog verder. Zij gebruikten wiskundige principes om muziek te structureren, vanuit de overtuiging dat getallen de geheime wetten van de kosmos weerspiegelen. Hun partituren waren als geheimzinnige diagrammen die wachtten op uitvoering – een uitvoering die volgens Björn Schmelzer van het Vlaamse ensemble Graindelavoix altijd een soort mislukking inhoudt, omdat je het perfecte goddelijke nu eenmaal nooit helemaal kunt vangen in menselijke muziek. Die spanning tussen het goddelijke en het menselijke maakt de polyfonie van de Frans-Vlaamse school zo revolutionair: nooit eerder had iemand het aangedurfd een sprankje goddelijkheid in de notenbalken te vangen. 
 
Deden Josquin en co. dat puur uit branie en brio – kijk eens wat we kunnen? Hun codetaal was inderdaad voor een stuk een manier om hun technisch meesterschap te tonen. Maar er was meer aan de hand: er zat ook een rebels kantje aan. In een tijd waarin de kerk de ene absolute waarheid na de andere verkondigde, creëerden componisten een metaverse waarin tegenstrijdigheden naast elkaar konden bestaan: een subtiele manier om dogma’s te bevragen zonder openlijk rebellie te plegen. Natuurlijk had niet iedereen die dissidente boodschappen in de gaten: het kraken van de code van de polyfonie zal gewone mensen worst zijn geweest. Maar de elite die de hoven en kathedralen bevolkte waar deze muziek doorgaans klonk, moet wel genoeg intellectuele bagage hebben gehad om de betekenis van Josquins breinbrekers te vatten. 
 
Koude rillingen
 
Niet dat polyfonie daarom alleen voer voor ingewijden was: ook wie de codes niet kende, kon door de overweldigende klankarchitectuur geraakt worden. En daar is het Graindelavoix met zijn nieuwe album Ex nihilo om te doen. Want niemand die vandaag de codes in de muziek nog herkent. Polyfonie wordt nooit meer de ‘rode pil’ die het personage Neo in de film The matrix de waarheid deed inzien, maar dat hoeft ook niet. Zolang het ons maar koude rillingen bezorgt.
 
'Ex nihilo – Polyphony beyond the order of things' van Graindelavoix verscheen bij Glossa.